اتحادیــــــه همکـــــاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیـــانوس هنــــد (به انگلیسی:
Indian Ocean Rim-Association for Regional Cooperation یا IOR-ARC) اساساً به عنوان ابتکار حاشیه اقیانوس هند شناخته می‌شد، یک سازمان بین‌المللی است که در سال 1997 با ابتکار هند و موریس آغاز به کار کرد. مقر اتحادیه در کشور موریس است.

   اعضای این اتحادیه بیشتر شامل کشورهای شرق آفریقا، کشورهای دریای عمان، شبه قاره هند و جنوب شرق آسیا هستند. از قاره اقیانوسیه نیز استرالیا تنها عضو این اتحادیه است. البته چین و آمریکا نیز در پی الحاق به این اتحادیه هستند. مجموعه جمعیت کشورهای عضو این اتحادیه بالغ بر 2 میلیارد و 700 میلیون نفر است.

قانون عضویت دولت ج.ا.ایران در اتحادیه همکاری‌های منطقه ای کشورهای حاشیه اقیانوس هند در بهمن ماه سال 1390 در مجلس شورای اسلامی تصویب و پس از تأیید شورای نگهبان در همان سال ابلاغ گردید.

این اتحادیه با 23 کشور عضو و 10 کشور بعنوان طرف گفتگو با هدف ارتقای رشد پایدار و توسعه متوازن در منطقه اقیانوس هند و ایجاد زمینه مشترک برای همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای تشکیل گردیده است.

تقویت ایمنی و حفاظت دریایی، تسهیل سازی تجاری، تشویق سرمایه گذاری خارجی، حفاظت از اکوسیستم اقیانوسی و محیط زیست دریایی، مبادلات علمی و فنی و گردشگری از جمله برنامه‌های کاری اصلی IORA محسوب می شود.

جمهوری اسلامی ایران از اعضای اصلی اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند به شمار می‌رود و حتی در گذشته برای چندین سال ریاست این اتحادیه منطقه ای را نیز در اختیار داشته است.

اقیانوس هند در طول دهه گذشته همواره صحنه رقابت بین قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی بوده است.

از بین قدرت‌های آسیایی هند و چین در حال حاضر به شدت در پی گسترش حضور نظامی خود در این منطقه هستند. حضور ناوها و زیردریایی‌های روسی نیز در اقیانوس هند افزایش یافته است. تأسیس این سازمان در مارس 1995 در نشستی در کشور موریس که اکنون مقر این اتحادیه‌است، مورد تصویب قرار گرفت و بعداً در روزهای 6و 7 مارس 1997 رسماً آغاز به کار کرد.

اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند دارای 19 کشور عضو از سه قاره آسیا، آفریقا و اقیانوسیه می‌باشد که بیش از 2 میلیارد نفر جمعیت جهان و 20٫5 میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد. اهداف این سازمان مواردی همچون تقویت رشد پایدار و توسعه متوازن در منطقه و بین اعضای اتحادیه، تمرکز بر آن حوزه از همکاری‌های اقتصادی که حداکثر فرصت‌ها را برای منافع مشترک و منافع متقابل فراهم می‌کند و گسترش آزادسازی تجاری و حذف موانع موجود بر سر راه جریان‌های تجارت، سرمایه و فناوری در منطقه اقیانوس هند اعلام شده‌است. از لحاظ جغرافیایی، این اتحادیه وسعتی بیش از 5/20 میلیون کیلومتر مربع از سه قاره آسیا، آفریقا و اقیانوسیه را دربرگرفته و جمعیتی نزدیک به 2 میلیارد نفر را در خود جای داده‌است. استرالیا، هند، ایران و آفریقای جنوبی از وسیع‌ترین کشورهای اتحادیه و هند، اندونزی، بنگلادش و ایران نیز از پرجمعیت‌ترین کشورهای اتحادیه مذکور به‌شمار می‌آیند.

اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای کشورهای حاشیه اقیانوس هند بر پایه بهبود و تسریع همکاری‌های اقتصادی و گردهمایی نمایندگان دولت، تجار و دانشگاه‌ها بنا شده و با در نظر گرفتن اصل چند جانبه‌گرایی در جهت گسترش تفاهم و همکاری سودمند دوجانبه از طریق اجماع نظر، نگرش تکاملی و عدم مداخله جویی تلاش کرده و اصولی را در مورد تمامی دول عضو به کار خواهد بست.

اهداف کلی اتحادیه مذکور نیز برپایه آزادسازی تجاری، تقویت همکاری‌های آموزشی، تکنولوژیکی و ایجاد تسهیلات تجاری و سرمایه‌گذاری با هدف تقویت روابط تجاری و اقتصادی بین کشورهای عضو تعریف شده ‌است. مهم‌ترین پروژه‌های همکاری بین اعضا، ایجاد واحد حمایت از شیلات در خصوص همکاری در زمینه ماهیگیری و آبزیان، توسعه گردشگری، تشکیل شورای حمل و نقل دریایی، ایجاد مرکز علوم و انتقال فناوری است.

همچنین موضوع همکاری اعضا در خصوص منابع آلودگی اقیانوس هند، حفاظت محیط زیست و ذخایر اقیانوس هند، توسعه تجارت و سرمایه‌گذاری، انرژی، ایجاد پارک‌های فناوری مطرح است.

ارکان و ساختار سازمانی

ساختار اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند نیز عبارتند از:

شورای وزیران که هر دو سال یکبار تشکیل جلسه می‌دهد (Council of Ministers (COM

کمیته مقامات ارشد (Committee of Senior Officials (CSO

مجمع تجاری حاشیه اقیانوس هند Indian Ocean Rim Business Forum) IORBF)

گروه آکادمیک حاشیه اقیانوس هند Indian Ocean Rim Academic Group) IORAG)

کارگروه تجارت و توسعه Working Group on Trade and Investment) WGTI)

ستاد عالی اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند IOR-ARC High Level Task Force

اعضای اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند به دو دسته اعضای اصلی و اعضای ناظر و طرف گفتگو تقسیم می‌شوند.

ارکان اتحادیه

شورای وزیران

متشکل از وزیران کشورهای عضو که ریاست آن هر دو سال یک بار تغییر می‌کند و به‌طور معمول هر سال تشکیل می‌شود.

ایران از سال 2005 به مدت 2 سال ریاست دوره‌ای اتحادیه را بر عهده داشت. با توجه به ریاست موفق ایران بر اتحادیه و همچنین مشکلات یمن برای میزبانی، ریاست ایران برای یک سال دیگر تمدید شد و هشتمین نشست اتحادیه در آوریل 2008 در تهران برگزار شد.

نشست مقامات ارشد متشکل از معاونین وزرای خارجه

وظایف:

بررسی نحوه اجرای تصمیمات شورای وزیران

مشخص کردن اولویت‌ها در همکاری‌های اقتصادی

همکاری با مجمع تجاری، گروه دانشگاهی و گروه تجارت و سرمایه‌گذاری و بررسی نتیجه گزارش نشست گروه‌های سه‌گانه جهت ارائه به نشست شورای وزیران

بررسی و تأیید پروژه‌هایی که نیاز به حمایت مالی صندوق ویژه اتحادیه دارد.

نشست روسای هیئت‌های دیپلماتیک

این نشست بیشتر در پرتوریا برگزار می‌شود

با توجه به ضرورت پیگیری توافقات، طرح‌ها و پروژه‌های همکاری در سطح اتحادیه، پیشنهاد تشکیل و برگزاری نشست گروه کاری سفراء کشورهای عضو اتحادیه در پرتوریا مورد تصویب قرار گرفت.

معاون وزیر خارجه ریاست دوره‌ای اتحادیه، مسئولیت ریاست این نشست را بر عهده دارد.

برخی از پروژه‌ها (مانند راهکارهای تقویت دبیرخانه) به صورت موردی در کمیته فرعی این نشست مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مجمع تجاری

متشکل از بخش‌های خصوصی و نهادهای اقتصادی است.

به عنوان یک بازوی مشورتی و اجرایی، نظریات بخش‌های خصوصی را برای توسعه بیشتر همکاری‌های اقتصادی بین شرکت‌ها به اجلاس مقامات ارشد و نهایتاً اجلاس وزراء ارائه می‌دهد.

اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران مسئولیت پیگیری پروژه‌های این کمیته را عهده‌دار است.

مهمترین پروژه‌های مطروحه در این گروه:

توسعه گردشگری، تقویت خطوط کشتیرانی، توسعه همکاری در بخش IT، توسعه تجارت بین اعضا، گروه آکادمیک متشکل از افراد دانشگاهی و نمایندگان بخش‌های آموزشی، پژوهشی است. با هدف تقویت کار تحقیقاتی در بین اعضا شکل گرفته ‌است.

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مسئولیت پیگیری و اجرای برنامه‌ها و پروژه‌های این گروه را بر عهده دارد. مسئولیت برگزاری نشست تبادل دانشگاهی یا UMIOR را نیز بر عهده دارد.

مهمترین پروژه‌های این گروه:

مطالعه منابع آلودگی اقیانوس هند، توسعه مدیریت آموزشی، انتقال تکنولوژی، کاهش بلایای طبیعی، مدیریت مناطق ساحلی و پیگیری نتایج نشست تبادل دانشگاهی

گروه کاری تجارت و سرمایه‌گذاری

متشکل از نمایندگان دولتی از بخش‌های بازرگانی کشورهای عضو است. وزارت بازرگانی مسئولیت پیگیری و اجرای برنامه‌ها و پروژه‌های این گروه را برعهده دارد.

مهمترین پروژه‌های مطروحه در این گروه:

موافقتنامه تجارت ترجیحی (PTA)، حمایت از بخش شیلات، ترتیبات تسویه پرداخت‌ها (CPA)، رژیم‌های سرمایه‌گذاری، همکاری‌های گمرکی، توسعه استاندارد، مبارزه با آنفلوآنزای پرندگان و ایجاد بانک مشترک بین اعضا دبیرخانه. مقر دبیرخانه اتحادیه در بندر لوئیس، پایتخت کشور موریس قرار دارد.

تصدی پست مدیر اجرایی دبیرخانه اتحادیه از ابتدای تأسیس تاکنون کایلش روحی (موریس)، دوداسلال دوسوروث (موریس)، شمس الدین (سریلانکا) و سرمدی تا آبان ماه 1390 و اکنون باغیرت (هند) بوده‌اند.

صندوق ویژه: طرح‌های مطالعاتی پروژه‌ها که مورد تأیید کمیته مقامات ارشد قرار گرفته، می‌توانند از امکانات این صندوق بهره‌مند شوند.

مراکز زیر نظر اتحادیه

مرکز منطقه‌ای علوم و انتقال تکنولوژی (RCSTT)

این مرکز در سال 2008 با انعقاد یادداشت تفاهم بین دولت جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقیانوس هند و با هدف ارتقاء سطح فناوری‌های نو و تبادل دانش و تجربیات بین کشورهای عضو ایجاد و در تهران تأسیس شد.

واحد حمایتی ماهیگیری (FSU) مقر آن در مراحل تأسیس در عمان است.

مرکز منطقه ای دریانوردی

این واحد نیز از مصوبات اتحادیه برای استقرار در عمان می‌باشد که هنوز اجرایی نشده‌است.

کشورهای عضو

عبارتند از: آفریقای جنوبی، هندوستان، ایران، سنگاپور، مالزی، اندونزی، تایلند، سریلانکا، استرالیا، امارات متحده عربی، عمان، یمن، بنگلادش، کنیا، موریس (مقر اتحادیه)، تانزانیا، ماداگاسکار، موزامبیک، سیشیل. کشورهای چین، ژاپن، مصر، انگلستان و فرانسه از اعضای ناظر و طرف گفتگو اتحادیه هستند.

اعضا

کشورهای عضو                 تاریخ عضویت

 استرالیا                          مارس 1995

 بنگلادش                       مارس 1999

 هند                             مارس 1995

 اندونزی                        سپتامبر 1996

 ایران                            مارس 1999

 کنیا                              مارس 1995

 ماداگاسکار                     سپتامبر 1996

 مالزی                           سپتامبر 1996

 موریس             مارس 1995

 موزامبیک                       سپتامبر 1996

 عمان                            مارس 1995

 سیشل                           نوامبر 2011

 سنگاپور                        مارس 1995

 آفریقای جنوبی                 مارس 1995

 سری‌لانکا                       مارس 1996

 تانزانیا                           سپتامبر 1996

 تایلند                           مارس 1999

 امارات متحده عربی            مارس 1999

 یمن                             سپتامبر 1996

طرف‌های گفتگو

کشورهای چین، ژاپن، مصر، بریتانیا، فرانسه و آمریکا از اعضای ناظر و طرف گفتگو اتحادیه هستند:

 چین

 مصر

 فرانسه

 ژاپن

 بریتانیا

 ایالات متحده آمریکا

هدف‌ها و آرمان

توسعه پایدار

همکاری‌های اقتصادی

بر طرف سازی مانع‌های سر راه همکاری‌های علمی و تجاری میان کشورها

کوشش‌ها

کشورهای عضو در زمینه‌های مختلف حمل ونقل دریایی، شیلات، تجارت و سرمایه‌گذاری، علوم و انتقال فناوری، مدیریت ریسک، گردشگری با همدیگر همکاری می‌نمایند.

تاکنون سه مرکز منطقه‌ای وابسته به اتحادیه شامل:

مرکز علوم و انتقال فناوری در تهران،

واحد حمایت از ماهیگیری

شورای حمل و نقل دریایی در عمان شروع به‌کار کرده‌ است.

این اتحادیه به انتشار اطلاعات در خصوص رژیم‌های تجاری و سرمایه‌گذاری اعضا با هدف کمک به فهم بهتر فرصت‌های سرمایه‌گذاری در درون این منطقه توسط تجار و صنعتگران اقدام می‌کند.

اهداف این سازمان مواردی همچون تقویت رشد پایدار و توسعه متوازن در منطقه و بین اعضای اتحادیه، تمرکز بر آن حوزه از همکاری‌های اقتصادی که حداکثر فرصت‌ها را برای منافع مشترک و منافع متقابل فراهم می‌کند و گسترش آزادسازی تجاری و حذف موانع موجود بر سر راه جریان‌های تجارت، سرمایه و فناوری در منطقه اقیانوس هند اعلام شده‌است.

فعالیت‌های اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند برای همکاری شامل چندین پروژه و برنامه‌های کاری موضوعی است که توسط کشورهای عضو با هدف منافع مشترک انجام می‌شود. این برنامه‌ها تحت نظر سه کارگروه تجارت و سرمایه‌گذاری، مجمع تجاری حاشیه اقیانوس هند و گروه آکادمیک حاشیه اقیانوس هند قرار دارد.

آخرین تحولات

در اولین اجلاس وزرای تجاری و اقتصادی در موریس مرداد 1392 تصمیمات تجاری گرفته شد سیشل در سال 1999 به عضویت درآمد ولی 2003 خارج شد و مجدداً در 2011 هموند گردید. در دوازدهمین اجلاس شورای وزیران اتحادیه 8 تا 12 آبان‌ماه 1391 در شهر گورگائون (دهلی) کمور سال 2012 عضو رسمی گردید و آمریکا شریک گفتگو شد. یازدهمین اجلاس شورای وزیران امور خارجه کشورهای عضو اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند 24 آبان 1390 با حضور هیئت ایرانی (به سرپرستی معاون حقوقی بین‌المللی وزارت خارجه) در شهر بنگلور هند برگزار شد. در اجلاس اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند که با حضور وزرا و مقامات ارشد 19 کشور عضو و
5 کشور عضو ناظر طرف گفتگوی اتحادیه برگزارشد، مرتضی سرمدی دبیرکل ایرانی اتحادیه پس از سه سال پست خود را به دبیرکل جدید بهاجی رات از هند واگذار کرد. قانون عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در اتحادیه همکاری منطقه‌ای کشورهای حاشیه اقیانوس هند» که در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ نهم بهمن ماه یکهزار و سیصد و نود مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 26/11/1390 به تأیید شورای نگهبان رسیده و طی نامه شماره 74700/173 مورخ 9/12/1390 مجلس شورای اسلامی واصل و جهت اجراء ابلاغ گردیده ‌است.

وزارت خارجه فرانسه به عنوان اولین کشور اروپایی در بیانیه‌ای اعلام کرد که این کشور در 17 دسامبر (27 آذر1399) به عنوان 23 امین عضو به طور رسمی وارد اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند (Indian Ocean Rim Association – IORA) شده است. در این بیانیه آمده است:

«این عضویت نشانگر اراده فرانسه برای حضور بیشتر در حوزه‌های اقیانوس هند و اقیانوس آرام است. ورود فرانسه به این اتحادیه به جهت توسعه اقتصادی، امنیت دریایی، مقابله با تغییرات آب و هوایی، حمایت از تنوع زیستی و تقویت مبادلات انسانی و فرهنگی بوده است. با وجود بیش از یک میلیون شهروند فرانسوی ساکن در حوزه اقیانوس هند، عضویت در این اتحادیه منطقه‌ای، افزایش حضور فرانسه در این منطقه را در پی خواهد داشت.»